RAZVOJ INDUSTRIJSKOG DIZAJNA U SFRJ – JUGOKERAMIKA
Razvoj jugoslovenske keramike započeo je u posleratnom periodu obnove sa izgradnjom dve velike fabrike porcelana – Jugokeramika u Zaprešiću i Jugoporcelan u Titovom Velesu. Ova dva postrojenja, zajedno sa manjim fabrikama, činila su osnovu za proizvodnju posuđa, ukrasnog porcelana i pločica u Jugoslaviji.
Jugokeramika, koja je pokrivala širok asortiman – od porcelanskog posuđa do sanitarnih proizvoda, istovremeno je jedan od najznačajnijih primera razvoja industrijskog dizajna u SFRJ. Naime, ovaj jugoslovenski gigant u proizvodnji keramike isticao se pionirskim naporima implementacije dizajna u jugoslovenskoj industriji i to u vrlo zahtevnim uslovima serijske proizvodnje.
Pored Kranjske Iskre i fabrike Rade Končar iz Zagreba, Jugokeramika je među prvima započela zapošljavanje dizajnera, naglašavajući važnost dizajna u proizvodnji.
Približavanje modernizma masovnoj kulturi u Jugoslaviji
Prva komorna peć u Jugokeramici upaljena je 2. septembra 1953. godine kada je započelo i mukotrpno uhodavanje proizvodnog procesa. Fabrika je u početku suočena sa brojnim izazovima u proizvodnji, uključujući nestručne radnike, nedostatak sirovina i tehničke poteškoće, pa se tada dešavalo da u toku jednog dana uspe da proizvede svega pedesetak upotrebljivih tanjira dnevno, dok je većina predmeta izgledala poput prvog ovalnog tanjira, koji je izašao iz tamošnje tvorničke peći, a koji se danas čuva u Muzeju za umjetnost i obrt u Zagrebu. Zbog mehurića na površini takvi tanjiri su nazivani mlinci.
Međutim, fabrika je veoma brzo unapredila proizvodni proces i dostigla planirani početni kapacitet koji je iznosio 5500 tona posuđa godišnje. U pedesetim godinama, Jugokeramika je postala deo ubrzanog procesa industrijalizacije i masovne urbanizacije novog gradskog stanovništva. Dizajn je dobio poseban značaj u stvaranju državnog imidža, ali su njegova apstraktna forma i moderni izražaj prihvaćeni samo od strane malog broja kulturne elite, dok je za većinu ostalog stanovništva servis (za ručavanje) i dalje samo servis.
Bez obzira na to, Jugokeramika je svesredno radila na stvaranju dizajnerskog sektora još od prvog dana. U početku je angažovala Blanku Dužanec i Stellu Skopal, profesorice iz Škole primenjene umetnosti koje su radile na naprednijim formama, testirajući granice proizvodnog procesa. U samoj školi, Blanka Dužanec je uvela i nove predmete poput Modeliranja i konstruktivnog crtanja upotrebnih predmeta za serijsku proizvodnju, shvatajući važnost industrijskog dizajna i trudeći se da kod svojih učenika probudi ljubav za tu novu oblast. Istovremeno, na njenu preporuku, Jugokeramika je stipendirala dve učenice, Anicu Kuhta – Severin i Dragicu Perhač, koje će kasnije postati ključne dizajnerke u ovoj fabrici.
Pionirke industrijskog dizajna u SFRJ
Jugokeramika se ističe i po specifičnoj rodnoj politici zapošljavanja, gde su žene igrale ključnu ulogu u pogonima, posebno u Sektoru prototipa. Tu se 1954. zapošljava treća od četiri dizajnerke koje su obeležile Jugokeramikinu proizvodnju Jelena Antolčić, a 1957. dolazi i Marta Šribar.
Ova fabrika je imala jedinstvenu dinamiku gde su žene dominirale u dizajnu, iako su muškarci bili rukovodioci sektora do kraja šezdesetih godina. Uz četiri pomenute dizajnerke u Sektoru prototipa do njegovog zatvaranja 2009. godine prošao je priličan broj dizajnerki i dizajnera, što kroz praksu, što kroz stalni angažman.
Zlatne šezdesete
Marta Šribar kao članica grupe SIO (Studio za industrijsko oblikovanje) ostvaruje i najveći međunarodni uspeh Jugokeramike, koji se dogodio na XI milanskom triennalu, gde je njen servis Triennale nagrađen srebrnom medaljom. Nažalost, ovaj servis – kao uostalom većina proizvoda izloženih u Milanu – nije nikada ušao u serijsku proizvodnju. U većoj seriji su se proizvodili samo veliki tanjiri iz ovog seta i oni su se prodavali kao komadno posuđe.
Brazil, prvi jugoslovenski servis od tankog porcelana, dizajniran od strane Dragice Perhač 1962. godine, ističe se kao jedan od najznačajnijih proizvoda. U pitanju je, takođe, kompletan servis za jelo i kafu, koji spada u neveliku skupinu dobro dizajniranih domaćih proizvoda koji su doživeli i masovnu, industrijsku proizvodnju čime zaslužuje epitet klasika jugoslovenskog dizajna. Jedan primerak poručen je i za Titovu rezidenciju u Karađorđevu.
Šezdesete godine predstavljaju zlatno doba Jugokeramike. Ovaj period karakteriše bogata produkcija servisa, koji su postali sinonim za jugoslovensku turističku industriju poput servisa za jelo i kafu Arena, koji su dizajnirale Marta Šribar i Anica Kuhta – Severin. U to vreme dizajnerke počinju da eksperimentišu i sa preslikačima, pa na vazama i servisima počinju da oblikuju apstraktne, uglavnom geometrijske, dekore.
Proizvodi Jugokeramike su tokom šezdesetih i sedamdesetih kontinuirano predstavljani na međunarodnim izložbama keramike, ravnopravno sa proizvodima Rosenthala, Arabie, Arzberga, Gustavsberga i drugih velikih evropskih fabrika porcelana. I mada oni nisu bili preterano revolucionarni u smislu oblika ono što je uočljivo jeste visok nivo njihove tehničke izvedbe.
Ugostiteljski porcelan
U sedamdesetima, Jugokeramika menja strategiju fokusiranjem na proizvodnju ugostiteljskog porcelana, odgovarajući na rastuću potražnju u turizmu. Arena i Grič, dva komercijalno najuspešnija (i najdugotrajnija) Jugokeramikina servisa za ugostiteljstvo, postali su sinonimi jugoslovenske turističke industrije, čineći čak 90% ukupne proizvodnje Jugokeramike u to vreme.
Uz prepoznatljivu liniju i dodatni brending oni su se mogli pronaći u gotovo svakom hotelu, odmaralištu i kafani od Vardara pa do Triglava. Stoga i danas kada se u neformalnim razgovorima pomene Jugokeramika ljudima su uglavnom prva asocijacija upravo ti komadi.
Nasleđe
Krajem sedamdesetih i tokom osamdesetih godina, proizvodnja u Sektoru prototipa je znatno usporila, a finansijska i energetska kriza utiče na dalji razvoj. Takođe, Marta Šribar je izgubila život u saobraćajnoj nesreći, a Dragica Perhač i Anica Kuhta Severin odlaze u penziju. Devedesete donose nove izazove, uključujući rat i promene u vlasničkoj strukturi. Jugokeramika se restrukturira i menja ime u Inker 1991. godine, da bi 1996. bila prodata stranim vlasnicima, a 2009. u potpunosti zatvorena.
Proizvodi Jugokeramike nisu bili samo produkt industrijske revolucije i odgovor na zahteve potrošačkog društva, već i ogledalo vremena u kojem su nastajali. Kroz jugoslovensku keramiku proizvedenu u ovoj fabrici, kao i onu iz Titovog Velesa, Zaječara, Kamnika ili Liboja, pratimo društveni razvoj, promene u ideologijama i spoj lokalnih tradicija s globalnim uticajima. Dizajnerke i dizajneri Jugokeramike nisu samo oblikovali proizvode, već su uneli duh jednog vremena u svaki komad, ostavljajući nas sa nasleđem koje se i danas proučava, ceni i čuva.
All images and materials are copyright protected and are the property of doroteo.rs
